Kształtowanie się mowy u dziecka bardzo często niepokoi jego rodziców. Zastanawiają się oni, czy ich "pociecha" dobrze się rozwija, czy wypowiada odpowiednią ilość sylab, później słów i czy mogliby w jakikolwiek sposób wspomóc komunikację werbalną dziecka. Niejednokrotnie dorośli szukają odpowiedzi na nurtujące ich pytania u innych rodziców "z piaskownicy" lub "sięgają" po opinie internautów (Internet jest bardzo popularny i można w nim znaleźć dużo informacji). Bywa, że ich wątpliwości narastają, bo "przy okazji" tematów związanych z rozwojem mowy, zaobserwowali u dziecka kolejne "niedociągnięcia". Frustracja narasta…
Brak rozwoju języka związany jest z zaburzeniami kształtowania się funkcji poznawczych. W efekcie braku rozumienia i mowy powstają różne w stosunku do osób mówiących strategie myślenia. Także przyszłe sukcesy edukacyjne dziecka związane są jego poziomem języka. Zatem nieprawidłowy rozwój mowy należy korygować poprzez odpowiednie działania stymulacyjne.
Obserwacja oraz aktywne wspieranie przez rodziców postępów dziecka są bardzo ważne dla jego rozwoju. Nie należy zapominać jednak, że każde dziecko posiada indywidualne możliwości dotyczące pamięci, szybkości uczenia się, formowania się dominacji stronnej, preferencji prawopółkulowego przetwarzania języka oraz sprawności motorycznej. Sposób i tempo nabywania różnych sprawności w dużym stopniu zależą od tzw. indywidualnych cech osobowościowych. Język zaś pojawia się u dzieci w okresie między 18. a 28. miesiącem życia. W związku z czym często zdarza się, że dzieci będące w tym samym wieku komunikują się w różny sposób (mniej lub bardziej sprawnie). Wśród rodziców pojawiają się wówczas wątpliwości, czy ich "pociechy" prawidłowo rozwijają się. Problemów takich nie należy rozwiązywać na "własną rękę". Jedynie wizyta u pediatry, który oceni poziom rozwoju mowy u dziecka i w razie konieczności skieruje je do innego specjalisty, pomoże określić dalsze postępowanie diagnostyczne i/lub terapeutyczne. W wielu przypadkach wystarczy stymulacja rozwoju mowy u dziecka, przeprowadzana przez jego rodziców. Niniejsza praca opisuje, jak prawidłowo pobudzać kształtowanie się mowy w warunkach domowych. Najpierw jednak zachęcam do przeczytania artykułu pt. Dlaczego dziecko nie mówi?", który częściowo przybliża zagadnienia związane z zaburzeniami mowy.
Rola rodziców w stymulacji rozwoju mowy dziecka
Rodzice, często nieświadomie, odgrywają kluczową rolę we wspieraniu rozwoju mowy u dzieci. Już od narodzin ich potomka powinni oni reagować na wszelkie próby nawiązania kontaktu przez ich dziecko. Noworodek komunikuje się z jego najbliższym otoczeniem za pomocą krzyku i płaczu. W ten sposób przekazuje rodzicom swoje potrzeby, tj.:
- kontaktu z matką,
- związane z uczuciem głodu,
- związane z odczuwaniem nudy lub bólu,-> związane z uczuciem dyskomfortu (spowodowanego choćby mokrą pieluchą).
Zadaniem rodziców jest reagowanie na wszystkie sygnały i apele dziecka, które swoim zachowaniem próbuje nawiązać z nimi "dialog".
Natomiast u niemowlaka pojawia się okres gaworzenia, w którym bardzo ważną rolę odgrywa stymulacja werbalna ze strony otoczenia. Wsłuchując się w głosy dobiegające w kierunku dziecka, niemowlę podejmuje próby powtarzania pojedynczych sylab, a nawet ich kombinacji. Dźwięki te nie posiadają jeszcze większego znaczenia, w związku z czym nie należy ich utożsamiać ze słowami. Stanowią one swoistą imitację zasłyszanych słów (jest to tzw. echolalia).
Stymulację rozwoju mowy u dziecka można przeprowadzać w każdym wieku. Zaleca się nawet, by rozpocząć ją jak najwcześniej. Istnieją różne techniki werbalne mające na celu wspomaganie rozwoju zdolności językowych, tj.:
- mówienie o sobie;
- rozwijanie, polegające na modyfikacji niepełnych wypowiedzi dziecka w kompletne zdania,
- rozszerzanie, polegające na uzupełnianiu wypowiedzi dziecka o nowe informacje,
- pytania otwarte.
Ważne jest także, by sami rodzice formułowali swoje wypowiedzi poprawnie pod względem językowym oraz artykulacyjnym. Ponadto prezentowane zdania powinny być dostosowane do możliwości percepcyjnych dziecka (możliwości te są różne i zależą od etapu rozwojowego). Kolejnym istotnym czynnikiem jest dźwiękowa poprawność wypowiedzi. Do dziecka bowiem powinno mówić się w sposób wyraźny i naturalny, co ułatwi mu naukę prawidłowego wypowiadania się.
Kąpiel słowna
Nie byłoby stymulacji rozwoju mowy bez tzw. kąpieli słownej, polegającej na "otaczaniu" dziecka różnymi dźwiękami. Zaleca się więc, by dużo mówić do dziecka oraz zachęcać je do komunikacji z otoczeniem. "Maluch" rozwija się prawidłowo, jak rodzice rozmawiają z nim, czytają dla niego, opowiadają o określonych przedmiotach, które dziecko widzi, śpiewają z nim piosenki, powtarzają wierszyki i wyliczanki. Aktualnie rozgrywające się wydarzenia warto opisywać dzieciom w postaci krótkich, prostych zdań, z zastosowaniem powtórzeń. Ponadto ważne jest, by angażować dziecko w różne czynności i stwarzać mu okazje do komunikowania się z otoczeniem. Nie ma bowiem lepszego sposobu na naukę języka, jak tylko praktyczne zajęcia. Należy jednak pamiętać, by dziecko było zachęcane do mówienia podczas różnych zabaw i ćwiczeń, nie zaś do niego zmuszane.
Przed rodzicami stoi zatem odpowiedzialne zadanie zapewnienia dziecku jak najlepszych warunków do jego rozwoju. Natomiast zgodnie z Wasielewską najbardziej optymalną sytuacją rozwojową dla dziecka jest taka, w której posiada ono kochających rodziców, rozpoczyna edukację przedszkolną w wieku 3,5-4 lat (zbyt wczesne uspołecznienie bowiem często jest przyczyną powstawania różnych dysfunkcji, w tym także związanych z mową) oraz żyje w środowisku z rozszerzonym kodem językowym.
Przed rodzicami stoi zatem odpowiedzialne zadanie zapewnienia dziecku jak najlepszych warunków do jego rozwoju. Natomiast zgodnie z Wasielewską najbardziej optymalną sytuacją rozwojową dla dziecka jest taka, w której posiada ono kochających rodziców, rozpoczyna edukację przedszkolną w wieku 3,5-4 lat (zbyt wczesne uspołecznienie bowiem często jest przyczyną powstawania różnych dysfunkcji, w tym także związanych z mową) oraz żyje w środowisku z rozszerzonym kodem językowym.
Według teorii rozwoju języka na drodze interakcji społecznych poznawanie języka odbywa się poprzez jego używanie i na drodze wymiany wypowiedzi pomiędzy dzieckiem a dorosłym oraz dzieckiem a dzieckiem. Dziecko opanowuje język w sposób aktywny, komunikując się z jego otoczeniem. Jest ono wówczas tzw. „psychologiem i budowniczym języka”, konstruktorem osobistego systemu językowego. Dziecko, uczestnicząc w "sytuacji komunikacyjnej", próbuje "rozszyfrować" zamiary uczestników oraz "wyłapać" niektóre wzory w mowie otoczenia. W ten sposób buduje ono własny języka oraz metodę użytkowania go w codziennej praktyce. Zdaniem niektórych badaczy to właśnie potrzeba komunikowania się i bycia zrozumianym stanowią pierwotną motywację dziecka do rozwoju mowy. W związku z powyższym rodzice, którzy dużo rozmawiają ze swoimi dziećmi, świadomie lub bezwiednie stymulują ich rozwój mowy.
Badania, dotyczące czynników społecznych warunkujących rozwój mowy, dowiodły, że istnieje ścisły związek pomiędzy poziomem rozwoju mowy a kodem komunikacyjnym, który dominuje w rodzinie. Rozwój mowy zależny jest także od więzów emocjonalnych oraz obowiązującego w rodzinie stylu wychowania.
12 aspektów otoczenia językowego
Znajomość aspektów bogatego i sprzyjającego kształtowaniu mowy otoczenia językowego ułatwia rodzicom wybór metod postępowania. Aspekty te stanowią 12 zaleceń, jak stymulować rozwój mowy dziecka. Zgodnie z nimi i w celu ukształtowania prawidłowej mowy u dzieci należy:
- Rozmawiać z dzieckiem już od urodzenia lub wcześniej (specyficzny głos, reagowanie mimiką i całym ciałem, powtarzanie słów na różne sposoby, używanie zdrobnień, tj.: "Taki śliczniutki dzidziuś", wyrazów dźwiękonaśladowczych, tj.: "Kasia zrobiła bam" i specyficznych wyrazów dziecięcych, tj.: "Teraz idziemy do kąpiu kąpiu" wspomagają rozwój mowy),
- Używać różnych słów (adekwatnych do poziomu rozwoju dziecka),
- Konstruować zarówno krótsze wypowiedzi, jak i złożone zdania (krótsze wypowiedzi łatwiej zrozumieć, zaś dłuższe wspomagają naukę uczenia się nowych sformułowań),
- Opisywać sytuacje, w których dziecko uczestniczy (opisy ułatwiają przyswajanie języka; powinny być sformułowane na poziomie potrzeb i możliwości konkretnego dziecka),
- Wyjaśniać zdarzenia oraz własne działania (czyli nauka nowych słów, tj.: "Teraz umyjemy w zlewie jabłka, gruszki i truskawki", "Jak dobrze wymyjesz rączki, to będą czyste. Czystymi rączkami będziesz mógł zjeść owoce"),
- Odpowiadać na zadane pytania (odpowiadanie umożliwia poznanie nowych słów, konstrukcji zdaniowych i pogłębienie wiedzy o świecie),
- Powtarzać te same słowa (powtarzanie ułatwia i utrwala naukę języka),
- Bawić się z dziećmi, tj. czytać wiersze, śpiewać piosenki, robić wyliczanki (zabawy umożliwiają porównywanie dźwięków mowy i ułatwiają przyswajanie języka),
- Opowiadać historie (dzieci uczą się, jak tworzyć opowiadania oraz dzięki językowi przywołują odległe w czasie i przestrzeni zdarzenia),
- Czytać książki (czytanie umożliwia m.in. poznawanie nowych słów i zwrotów, naukę zasad rozmowy oraz rozwija wyobraźnię).
- Bezpośrednio komunikować się z dzieckiem (bezpośredni kontakt z rozmówcą umożliwia naukę różnicowania dźwięków mowy oraz naturalną naukę nowych słów),
- Akceptować własne formy językowe dziecka (małe dzieci zazwyczaj używają własnych form językowych, tj.: "baba", "sisi" i potrzebują czasu, by nauczyć się poprawnie mówić, zaś negatywne konsekwencje ciągłego poprawiania błędów językowych są znacznie większe, niż korzyści z tego wynikające)
Rodzice, chcący mieć wpływ na rozwój mowy swojego dziecka, przede wszystkim powinni otoczyć je miłością, okazać zainteresowanie i akceptację. Ważne jest również, by dużo rozmawiali z dzieckiem, bawili się z nim i zachęcali do mówienia. Zdania rodziców powinny być zrozumiałe i poprawne pod względem językowym i artykulacyjnym. Natomiast dzieci mogą używać własnych form językowych, ułatwiających im komunikację i naukę języka. Warto także pamiętać, że każde dziecko jest inne i posiada indywidualne tempo rozwoju. Rodzice zaś znają je najlepiej, w związku z czym potrafią dostosować różne techniki stymulacji rozwojowej do potrzeb własnego "malucha". Zdarza się jednak, że wśród dorosłych pojawiają się wątpliwości i obawy, związane z prawidłowym rozwojem dziecka. W takich przypadkach warto zwrócić się o pomoc do specjalisty, który odpowie na nurtujące pytania rodziców i wskaże dalszą drogę postępowania.
Autor: Marta Majer
Bibliografia:
- Cieszyńska-Rożek J.: Terapia neurobiologiczna zaburzeń komunikacji językowej. w: Michalik Mirosława: Biologiczne uwarunkowania rozwoju i zaburzeń mowy. Collegium Columbinum, Kraków 2011;
- Haman E., Kochańska M., Łuniewska M., Smoczyńska M.: Mowa dziecka i jak rodzice mogą wspierać jej rozwój. Broszura opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych. IBE, Warszawa 2014;
- Kamińska B., Siebert B.: Podstawy rozwoju mowy u dzieci. Wybrane problemy kliniczne. Forum Medycyny Rodzinnej 2012, tom 6, nr 5, 240;
- Puchała B., Czyż K.: Wczesne wspomaganie. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009;
- Wasielewska M.: Psychospołeczne podstawy rozwoju mowy dzieci 3-5 letnich. XV OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ. Bieg życia - między uniwersalnością a wyjątkowością zmian w rozwoju. Ustroń, 22 - 25. 06. 2006;
- Wołosiuk B.: Rodzina w procesie rozwoju mowy dziecka. Społeczeństwo i rodzina. Nr 38 (1/ 2014);
- Żytko M.: Zdobywanie umiejętności językowych w interakcjach społecznych. w: Żytko M.: Pozwólmy dzieciom mówić i pisać. – w kontekście badań umiejętności językowych trzecioklasistów. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2010;