Trudności w opanowaniu umiejętności matematycznych mogą mieć rozmaite podłoże: niedojrzałość dziecka do podjęcia takiego wysiłku, nieskuteczne metody nauczania, braki z wcześniejszych klas czy zaniedbanie i niska samoocena. Czasami jednak problemy pojawiają się na wskutek dyskalkulii.
Dyskalkulia, czyli specyficzne trudności w uczeniu się matematyki
Najogólniej definiuje się dyskalkulię jako zaburzenia zdolności matematycznych. Owe zdolności to predyspozycje niezbędne do tego, aby zrozumieć problemy matematyczne. Koncepcję dyskalkulii rozwojowej opracował Ladislav Košč – słowacki neuropsycholog.
Nazwa „dyskalkulia” nie pojawia się w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 jako taka, ale na pozycji F81.2 figurują „specyficzne zaburzenia umiejętności arytmetycznych” i taką nazwę można spotkać równie często. Według przytoczonej klasyfikacji niezbędne jest jednak wykluczenie niewłaściwych metod edukacji matematycznej oraz obniżonych możliwości intelektualnych jako możliwych przyczyn problemów. Także definicja L. Košča podkreśla, że trudności w uczeniu się matematyki muszą być specyficzne (wycinkowe, nie towarzyszą im ograniczenia ogólnych możliwości poznawczych) i spowodowane przez dysfunkcję pewnych obszarów w mózgu.
Warto mieć zatem świadomość, że dyskalkulia to nie zwyczajne problemy, z jakimi boryka się wielu uczniów, jak opanowanie pamięciowe tabliczki mnożenia czy zrozumienia poszczególnych zadań, ale niemożność poradzenia sobie nawet z najłatwiejszymi zadaniami przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju intelektualnym dziecka. Diagnozę można stawiać, gdy dziecko skończy 10. lat. Szacuje się, że cierpi na nią od 3 do 7% dzieci.
Nazwa „dyskalkulia” nie pojawia się w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 jako taka, ale na pozycji F81.2 figurują „specyficzne zaburzenia umiejętności arytmetycznych” i taką nazwę można spotkać równie często. Według przytoczonej klasyfikacji niezbędne jest jednak wykluczenie niewłaściwych metod edukacji matematycznej oraz obniżonych możliwości intelektualnych jako możliwych przyczyn problemów. Także definicja L. Košča podkreśla, że trudności w uczeniu się matematyki muszą być specyficzne (wycinkowe, nie towarzyszą im ograniczenia ogólnych możliwości poznawczych) i spowodowane przez dysfunkcję pewnych obszarów w mózgu.
Warto mieć zatem świadomość, że dyskalkulia to nie zwyczajne problemy, z jakimi boryka się wielu uczniów, jak opanowanie pamięciowe tabliczki mnożenia czy zrozumienia poszczególnych zadań, ale niemożność poradzenia sobie nawet z najłatwiejszymi zadaniami przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju intelektualnym dziecka. Diagnozę można stawiać, gdy dziecko skończy 10. lat. Szacuje się, że cierpi na nią od 3 do 7% dzieci.
Objawy dyskalkulii i jej rodzaje
Nie ma jednego – typowego dla wszystkich – zespołu objawów, ponieważ zależą one od tego, jakie funkcje u danej osoby są zaburzone. Dyskalkulia może się zatem przejawiać jako szereg różnych trudności będących konsekwencją zaburzeń różnych funkcji poznawczych (funkcji wzrokowych, orientacji w schemacie ciała i w przestrzeni, funkcji słuchowych czy motorycznych). Symptomy dyskalkulii można podzielić też ze względu na to, w jakich sferach aktywności dziecka się przejawiają:
- czytanie i rozumienie: trudności z rozumieniem języka matematycznego, dziecko (także takie mające dobrą umiejętność czytania) zapomina początku zadania zanim dojdzie do jego końca, myli liczby wyglądające podobnie, ma trudności w rozpoznawaniu i używaniu symboli matematycznych, popełnia błędy przy czytaniu liczb wielocyfrowych (szczególnie tych zawierających zero), przestawia cyfry w liczbach, popełnia błędy przy odczytywaniu pomiarów, ale też czytaniu map, tabelek, schematów i wykresów;
- pisanie: błędy podczas przepisywania liczb: pomijanie cyfr (zwłaszcza zera), przestawianie kolejności cyfr, zapisywanie liczby 1234 jako 1000, 200, 30, 4), pomyłki w przerysowywaniu figur geometrycznych, trudności w zapamiętywaniu liczb, robieniu obliczeń w myślach, mylenie symboli matematycznych;
- rozumienie pojęć i symboli: trudności z zapamiętaniem jak i kiedy stosujemy symbole matematyczne, kłopoty z ocenieniem miejsca dziesiętnego liczby i jej wartości, a także odczytywaniem danych z układu współrzędnych i innych wykresów (powiązanie liczby z jej graficzną prezentacją), problemy z rozumieniem pojęć (ile razy mniej, o ile mniej, mniejszy, mniej niż), zrozumieniem relacji między jednostkami miar, nieumiejętność ich przeliczania i powiązania skrótów z terminem (centymetr = cm), zapominanie wzorów matematycznych i nierozumienie co zostało w nich opisane za pomocą liter;
- przyswajanie faktów matematycznych i sekwencjonowanie: trudności w porządkowaniu liczb (ciągi rosnące, malejące, liczby parzyste, umieszczenie liczb w podanym szeregu), niemożność opanowania wyników dodawania (dziecko bez zaburzeń uczy się na pamięć, że 5+2=7, nie musi tego za każdym razem liczyć) czy tabliczki mnożenia, problemy z pamięcią krótkotrwałą i liczeniem „w pamięci”, nieumiejętność liczenia wstecz (zaczynając od 100), liczenia co 2, 4, 10;
- myślenie złożone – trudność w wymyśleniu lub wybraniu strategii rozwiązania zadania i uparte trzymanie się przy już wybranym rozwiązaniu, nawet jeżeli jest nieskuteczne, nieumiejętność oszacowania wyniku, problem z rozwiązaniem bardziej złożonego zadania – zaplanowaniem poszczególnych kroków, rozumieniem ich kolejności i następstwa, pomijanie części poleceń w zadaniu bardziej złożonym, kłopoty z przejściem od konkretów do abstraktów.
U osób z dyskalkulią może też pojawiać się niechęć do gier planszowych czy wymagających planowania, trudności w wykonywaniu zakupów (określenie potrzebnej kwoty na zakupy, obliczenie reszty), błędne wykręcanie numeru telefonu, brak pamięci do dat (także tych bliskich jak data urodzenia), kłopoty z odczytywaniem godziny, planowaniem, gotowaniem (stosowanie się do przepisu) czy orientacją w terenie (zapominanie charakterystycznych punktów, nieumiejętność posługiwania się mapą lub planem miasta). W zależności od tego, jakie objawy się pojawiają, takie typy dyskalkulii można zdiagnozować. Wspomniany już Ladislav Košč w toku prowadzonych badań wyróżnił sześć typów dyskalkulii.
Dyskalkulia werbalna – zaburzona jest umiejętność nazywania pojęć, słownego określania zależności matematycznych, utrudnione jest określanie liczby przedmiotów w zbiorze, ich kolejność, nazywanie cyfr i liczb, ale też działań i ich symboli.
Dyskalkulia wykonawcza – utrudniona jest umiejętność manipulowania konkretami (patyczkami czy innymi liczmanami), a więc obliczania liczebności zbiorów, porównywania ich wielkości, szeregowania zbiorów wraz z rosnąca lub malejącą liczbą elementów.
Dyskalkulia leksykalna, nazywana też dysleksją liczbową – nieumiejętność czytania symboli matematycznych (cyfr, liczb, działań, operacji), lub mylenie cyfr o zbliżonym kształcie (np. 6 i 9 czy 3 i 8), odczytywanie liczb w odwrotnym kierunku (na przykład odczytywanie 18 jako osiemdziesiąt jeden).
Dyskalkulia graficzna objawia się jako trudności w zapisywaniu symboli matematycznych, uczeń nie potrafi zapisać dyktowanych mu liczb ani ich przepisać, robi błędy przy zapisywaniu liczb w trakcie wykonywania działań pisemnych (np. dodawania w „słupku”). Nazywana bywa dysgrafią liczbową.
Dyskalkulia pojęciowo-poznawcza to niezdolność do zrozumienia pojęć i zależności matematycznych, a także wykonywania w pamięci nawet łatwych obliczeń. Dziecko nie dostrzega, że 7 jest o 1 większe od 6, ani że 5 to połowa 10.
Dyskalkulia czynnościowa – dotyczy tych dzieci, które mają zaburzone zdolności wykonywania operacji matematycznych – zamieniają operacje (dodają zamiast pomnożyć), zastępują operacje prostszymi (nawet łatwe działania wolą wykonać pisemnie, a nie w pamięci).
Długotrwałe napotykanie na trudności, wolne wykonywanie zadań, popełnianie wielu błędów, niepowodzenia szkolne powodują, że dziecko odczuwa niepokój i lęk na samą myśl, że ma zająć się matematyką, nie ma zaufania do własnych umiejętności i kompetencji, a to z kolei sprzyja rozwijaniu „strategii bezradności: nie umiem, nie dam rady się nauczyć, nie będę próbować”, z której bardzo ciężko wybrnąć.
Jak pomóc dziecku z dyskalkulią?
Niestety, pomimo stałego postępu w badaniach nad pracą mózgu, nadal nie do końca wiadomo, co może być przyczyną tych zaburzeń i jak im zapobiegać. Ciężko też o dobre narzędzia do precyzyjnej diagnozy, więc często dyskalkulię łączy się z pozostałymi zaburzeniami dyslektycznymi. W trakcie diagnozy najważniejsze jest skonkretyzowanie, jakich umiejętności matematycznych dziecko nie może opanować oraz czy istnieją inne czynniki zewnętrzne, które by naukę utrudniały. Dopiero po ich usunięciu można dostosować metody pracy tak, aby pomóc uczniowi pokonać trudności lub odkryć strategie umożliwiające osiągnięcie celu w inny niż powszechnie przyjęty sposób.
Opracowała: mgr Joanna Górnisiewicz
Opracowała: mgr Joanna Górnisiewicz