Rozwój mowy dziecka przebiega w sposób etapowy. Zdaniem jednych badaczy rozpoczyna się on w momencie narodzin, inni zaś twierdzą, że już w okresie prenatalnym (tj. w okresie ciąży) Na pewno w trzecim trymestrze ciąży płód jest wyczulony na głos matki, intonację oraz dźwięki jej mowy. Ponadto w okresie prenatalnym rozwijają się odpowiednie struktury, ruchomość mięśni oraz czucie, które są niezbędne w procesie mowy.
Niemowlęta przysłuchują się docierającym do nich dźwiękom i potrafią je zrozumieć dużo wcześniej przed umiejętnością wypowiadania słów. Zrozumienie bowiem zawsze "wyprzedza o krok" mówienie. Kiedy więc zacząć naukę mówienia? Otóż zaleca się, by mówić do dziecka jeszcze zanim się ono urodzi. Już w okresie prenatalnym bowiem przyswaja ono tzw. elementy suprasegmentalne języka, tj. rytm, akcent, melodię, ton. Po narodzinach zaś dziecko, jako istota zależna od innych osób, nabywa mowę i uczy się komunikacji poprzez złożone interakcje społeczne. Jest to dosyć dynamiczny rozwój, trwający od urodzenia do szóstego roku życia. W wieku sześciu lat dziecko osiąga już kompetencję językową, komunikacyjną oraz kulturową, które wystarczają mu do swobodnej dyskusji. Warto pamiętać, że podłożem do opanowania pełnej kompetencji komunikacyjnej i kulturowej jest dysponowanie odpowiednią sprawnością językową. Rozwój mowy zaś w znacznej mierze uzależniony jest od czynników, tj.: kod językowy rodziny (proste lub rozszerzone komunikaty) i powiązane z nim uwarunkowania biologiczne (np. percepcja słuchowa, dobra pamięć, mobilny mózg) oraz stopień socjalizacji dziecka (biegłości komunikacyjnej).
Znaczenie czynników biologicznych na rozwój mowy
Kształtowanie się mowy u dzieci zależne jest od czynników biologicznych. Niebagatelną rolę odgrywają w tym przypadku predyspozycje genetyczne. Okazuje się, że przebieg okresu prenatalnego (tj. okresu ciąży) i perinatalnego (tj. okresu okołoporodowego) "rzutuje" na prawidłowy rozwój mowy. W związku, iż choroby kobiety ciężarnej mogą wywołać zaburzenia centralnego układu nerwowego płodu (w tym wady mowy), kluczową rolę odgrywa stan zdrowia matki i jej nienarodzonego dziecka.
Spośród niebezpiecznych dla rozwijającego się dziecka czynników wymienia się przede wszystkim:
Spośród niebezpiecznych dla rozwijającego się dziecka czynników wymienia się przede wszystkim:
- choroby wirusowe (zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży),
- leki zażywane bez konsultacji z lekarzem,
- niewłaściwie zbilansowana dieta kobiety będącej w ciąży,
- alkohol,
- nikotyna,
- narkotyki,
- zatrucia związkami chemicznymi, tj. np. związkami ołowiu, tlenkiem węgla, związkami rtęci, izotopami.
Istnieją także zaburzenia rozwojowe, które kształtują się pod wpływem działania patogennych czynników w okresie okołoporodowym. Nieobojętne dla rozwoju mowy są: poród przedwczesny, poród przedłużający się, ale także urazy czaszki, które powstały podczas porodu. Czynniki te bowiem mogą wywołać mikrouszkodzenia mózgu (tj. MBD – Minimal Brain Damage). Natomiast dzieci z takimi wadami wykazują zaburzenia uwagi, labilność emocjonalną, nadmierną ruchliwość, deficyty rozwojowe w zakresie percepcji wzrokowej i słuchowej, dysfunkcjonalność zachowania oraz zaburzenia lateralizacji (tj. stronności).
Niepożądane czynniki w okresie prenatalnym mogą wywołać istotne zaburzenia, oddziałujące na rozwój mowy u dziecka. Dysfunkcjami takimi są choćby nieprawidłowe kształtowanie się aparatu artykulacyjnego (np. rozszczep wargi i podniebienia) oraz zaburzenia ze strony aparatu słuchowego. W związku z powyższym każda kobieta, będąca w ciąży, powinna zminimalizować czynniki ryzyka, prowadzące do kształtowania się wad rozwojowych u dzieci.
Zaleca się więc, by rodzice (w trosce o prawidłowy rozwój ich dziecka, w tym jego mowy) zadbali o następujące elementy:
- zapewnili wczesną i systematyczną opiekę medyczną,
- zadbali o leczenie chorób matki sprzed okresu ciąży i w okresie prenatalnym,
- prawidłowo zbilansowali dietę,
- zapobiegali chorobom matki w okresie ciąży, dzięki właściwym działaniom profilaktycznym,
- unikali używek.
Tata też pomaga
Poza prawidłowo przebiegającą ciążą i porodem oraz kondycją matki istotną rolę w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia dziecka odgrywa także jego ojciec. Rola ojca jest ważna, ponieważ to on ma za zadanie zapewnić matce swojego dziecka poczucie komfortu psychicznego. Warto pamiętać, że obecność stresu, przeciążeń psychicznych oraz uciążliwych warunków pracy może wpłynąć na powstanie zaburzeń w rozwoju dziecka.Niebagatelną rolę w kształtowaniu mowy u dziecka odgrywa także karmienie piersią. Karmienie naturalne bowiem usprawnia wargi i język, niezbędne w komunikacji werbalnej. Specjaliści zalecają także, by stosunkowo szybko rodzice rezygnowali z karmienia butelką (jeśli jest ona używana), zastępując ją łyżeczką i kubkiem. Natomiast przez wzgląd na potencjalne wady zgryzu, dziecko nie powinno ssać kciuka. A smoczki? Najlepiej ograniczać ich używanie w związku, iż ssanie smoczków może przyczynić się do powstania zaburzeń szczękowo- zgryzowych.
Jednym z ważniejszych czynników, które determinują rozwój mowy jest występowanie wad rozwojowych dziecka. Przyczyniają się one m.in. do chorób okresu dziecięcego. Wiele chorób wirusowych i bakteryjnych oraz przerost tzw. trzeciego migdała (adenoidu) może wywołać niedosłuch i w konsekwencji opóźnić lub uniemożliwić dalszy rozwój mowy. Spośród częstych chorób wirusowych i bakteryjnych górnych dróg oddechowych wymienia się: zapalenie nagłośni, krtani, tchawicy. Natomiast choroby dolnych dróg oddechowych obejmują oskrzela, oskrzeliki i płuca. Ponadto nadużywanie niektórych leków (tzw. leków ototoksycznych), jak np. streptomycyna, i gentamycyna, może stać się przyczyną niedorozwoju ucha środkowego, uszkodzeń narządu przedsionkowo-ślimakowego, a w konsekwencji niedosłuchu.
Uwarunkowania genetyczne a rozwój mowy
W świetle uwarunkowań genetycznych prawidłowy rozwój mowy zależy od wielu czynników. Należą do nich:
- prawidłowo rozwinięty ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy, w związku iż mózg stanowi podłoże czynności intelektualnych, myślenia abstrakcyjnego oraz zdolności do posługiwania się mową,
- sprawny narząd mowy (sterowany przez struktury korowe, zależny od czynności nerwów obwodowych),
- sprawnie działające układy, tj. oddechowy, fonacyjny oraz artykulacyjny (razem współdziałające),
- sprawny narząd słuchu,
- właściwy rozwój intelektualny oraz emocjonalny,
- właściwy rozwój psychoruchowy.
Tak więc pomimo, iż rozwój mowy u dzieci zależy od wielu czynników biologicznych, to jednak nie jest on możliwy bez kontekstu środowiska społecznego.
Rola najbliższego otoczenia dziecka
W prawidłowym rozwoju mowy istotną rolę odgrywa otoczenie, które dziecko słyszy. Stymulacja ta bowiem prowadzi do powstawania w korze mózgu (przeważnie w lewej półkuli) obszarów, które sterują mową. Najważniejszym środowiskiem do rozwoju dla dziecka jest jego własna rodzina. Utrwalone w dzieciństwie zachowania werbalne są później powtarzane i modyfikowane. Natomiast różnice w tempie rozwoju mowy u dzieci powiązane są z jakością środowiska wychowawczego. W świetle badań dzieci, przebywające w środowisku dorosłych, którzy stymulują ich rozwój, potrafią budować wypowiedzi słowne dłuższe oraz bogatsze treściowo, aniżeli dzieci, spędzające większość część dnia samotnie lub z rówieśnikami (np. w żłobkach, domach małego dziecka). Istotną rolę w komunikacji werbalnej odgrywa także tzw. zachęcanie przez rodziców poprzez powtarzanie wyrazów, zadawanie pytań, zwracanie uwagi na prawidłowość wypowiedzi, wyjaśnianie zdarzeń i działań, odpowiadanie na pytania, zabawy z dzieckiem, opowiadanie mu historii oraz czytanie książek. Należy jednak pamiętać, aby atmosfera "towarzysząca" nauce mówienia była dla dziecka przyjazna. Poczucie bezpieczeństwa i akceptacji bowiem motywuje do relacjonowania własnych przeżyć.
Istnieją czynniki, które prowadzą do zaburzeń w rozwoju mowy. Niestety niejednokrotnie związane są one z najbliższymi i zarazem najważniejszymi osobami dla dziecka, tj. jego rodzicami. Dlaczego? Ponieważ najzwyczajniej w świecie popełniają oni błędy… Jakie? Do przykładowych błędów, rzutujących na problemy w komunikacji werbalnej u dzieci należą:
- autorytarny styl wychowania (w tym stylu wychowania przeważa jednokierunkowe przesyłanie komunikatów i przesadne skupianie się na poprawności artykulacyjnej, co wywołuje lęk u dziecka przed wypowiadaniem się, w obawie o karę za powstałe błędy);
- postawa unikająca (rodzice nie są partnerami do rozmów dla dzieci, które stają się bierne intelektualnie i brakuje im zainteresowań poznawczych);
- postawa nadopiekuńcza (rodzice nie uczą swoich dzieci poprawnej mowy, nie stawiają im wymagań, nie poprawiają błędnych wypowiedzi, a niejednokrotnie sami powtarzają niepoprawne zwroty, stosując "język niań").
W rodzinach o demokratycznym stylu wychowania zaobserwowano częstą i wielokierunkową komunikację werbalną. Mowa dzieci rozwija się wówczas szybko, a słowa wypowiadane są w sposób bardziej poprawny.
W świetle badań naukowych opóźnienia w rozwoju mowy stosunkowo często związane są z niedostatkiem stymulacji językowej. Dzieci otrzymujące więcej pozytywnych wzmocnień bowiem mówią szybciej w porównaniu z dziećmi, pochodzącymi z rodzin, których członkowie sporadycznie komunikują się. Rola rodziców jest więc kluczowa, ponieważ to właśnie oni budują u dzieci swoisty rodzaj "rusztowania", ułatwiającego naukę mowy. Warto jednak pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym tempie i nie musi w tym samym czasie nabywać wszystkich umiejętności, co jego rówieśnicy "z piaskownicy" Natomiast w przypadku niepokoju rodziców o prawidłowy rozwój ich dziecka, najrozsądniejszym rozwiązaniem jest wizyta u specjalisty, który profesjonalnie oceni stan jego zdrowia i określi dalsze działania.
W celu zadbania o prawidłowy rozwój mowy dziecka rodzice powinni starać się minimalizować czynniki, mogące prowadzić do powstania różnych chorób. Ważne jest, by zadbać o dobrą kondycję matki i jej dziecka już w okresie prenatalnym, stąd apel o zdrowy styl życia i systematyczną kontrolę lekarską. Nieocenioną rolę odgrywa także styl wychowania, więzi emocjonalne i kod komunikacyjny w rodzinie. Zaleca się, by mówić do dzieci jak najwięcej, akceptując przy tym ich własne tempo rozwoju i indywidualne możliwości. "Nie popędzajmy" więc naszych dzieci, nie oceniajmy ich, lecz pozwólmy rozwijać się w ich własnym tempie. Zadbajmy zaś o to, by czuły się kochane i akceptowane oraz o ich ogólny stan zdrowia, który należy monitorować podczas regularnych kontroli lekarskich.
Opracowała: mgr Marta Majer
Bibliografia
- Haman E., Kochańska M., Łuniewska M., Smoczyńska M.: Mowa dziecka i jak rodzice mogą wspierać jej rozwój. Broszura opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych. IBE, Warszawa 2014, s. 3–8;
- Kamińska B., Siebert B.: Podstawy rozwoju mowy u dzieci. Wybrane problemy kliniczne. Forum Medycyny Rodzinnej 2012, tom 6, nr 5, 236–243;
- Kazdepka-Ziemińska A., Jagielska I., Kaźmierczak J.: Noworodek – prenatalna ekspozycja na alkohol. Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 6, zeszyt 1, 40-43, 2013;
- Pluta-Wojciechowska D.: O ćwiczeniach tak zwanej pionizacji języka. w: Michalik Mirosława: Biologiczne uwarunkowania rozwoju i zaburzeń mowy. Collegium Columbinum, Kraków 2011, s. 2012;
- Puchała B., Czyż K.: Wczesne wspomaganie. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009, s. 4;
- Wasielewska M.: Psychospołeczne podstawy rozwoju mowy dzieci 3-5 letnich. XV OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ. Bieg życia - między uniwersalnością a wyjątkowością zmian w rozwoju. Ustroń, 22 - 25. 06. 2006;