Nietolerancja pokarmowa a alergia

Wysypka, łuszcząca się skóra, biegunka i kolka – kiedy pojawią się te objawy, rodzice w pierwszej kolejności biorą pod uwagę alergię. Uczulenia na produkty spożywcze są rozpoznawane coraz częściej i wiele wskazuje na to, że ilość małych alergików wzrasta, jednak czasem przyczyną problemów może być nietolerancja pokarmowa. Czym różni się reakcja alergiczna od nietolerancji pokarmowej?

U niektórych dzieci układ odpornościowy jest nadwrażliwy i reaguje nie tylko na atakujące organizm bakterie, wirusy czy grzyby, ale też na inne substancje, najczęściej białka. Kiedy wraz z pokarmem trafią one do układu pokarmowego, układ immunologiczny reaguje na ich obecność: pojawia się stan zapalny, produkowane są przeciwciała. Obecnie wyróżnia się cztery typy alergii – w przypadku alergii pokarmowej, najczęściej występuje nadwrażliwość typu I, zwane IgE zależną. W tej reakcji obserwowana jest nadprodukcja immunoglobulin klasy E – wytwarzają je białe krwinki. Przeciwciała IgE w momencie zetknięcia się z alergenem rozpoznają go jako zagrożenie i aktywują komórki tuczne, uwalniają histaminy oraz mobilizują cały układ odpornościowy. Ten rodzaj alergii można stwierdzić badając krew (i mierząc poziom przeciwciał IgE) lub robiąc testy skórne. Typowa dla tego typu alergii jest szybka reakcja na czynnik uczulający. Reakcja może być natychmiastowa (wówczas odpowiedź systemu autoimmunologicznego jest bardzo gwałtowna i burzliwa – aż po wstrząs anafilaktyczny) lub późna – największe nasilenie objawów jest od 6. do 10. godzin po kontakcie z alergenem, a ustępuje 12-24 godziny później.

Warto też mieć na uwadze, że pozostałe trzy typy alergii, choć znacznie rzadsze, również są możliwe, a ich zdiagnozowanie jest znacznie trudniejsze, ponieważ objawy pojawiają się w wiele godzin po kontakcie z alergenem i trudno skojarzyć spożycie danego pokarmu z odpowiedzią organizmu.

Charakterystyczna dla alergii pokarmowej jest mnogość objawów: mogą to być wszelkie problemy gastryczne (wymioty, zaparcia, biegunki, zielone, śluzowate stolce, bóle brzucha, kolki), zmiany skórne (wysypka, wyprysk na buzi, sucha skóra), ale także katar, duszności i tzw. sapka. Reakcja alergiczna może nastąpić po ekspozycji na każdy rodzaj pożywienia, jednak w praktyce najczęściej uczulają białka mleka krowiego, jaj kurzych, a także ryby, orzechy i zboża (zwłaszcza gluten).

Alergia pokarmowa dotyka od 4 do 9% populacji i najczęściej obserwuje się ją u małych dzieci – być może ma to związek z tym, że ilość zjadanego przez nie pokarmu w stosunku do masy ciała jest stosunkowo duża, a układ pokarmowy niemowlęcia nie jest jeszcze w pełni dojrzały. Pojawieniu się alergii pokarmowej sprzyjają też czynniki, które prowadzą do uszkodzenia „bariery jelitowej”, dlatego pierwsze objawy alergiczne mogą ujawnić się po przebytej infekcji bakteryjnej lub wirusowej, a także po antybiotykoterapii. Jednak alergia jest terminem powszechnie nadużywanym i określającym wszelkie niepożądane reakcje na pokarm, nawet jeśli ich przyczyną jest zupełnie co innego.

Zamiast określenia „nietolerancja pokarmowa” można też spotkać się z nazwą „niealergiczna nadwrażliwość pokarmowa”. Jest to niepożądana reakcja organizmu występująca po zjedzeniu czegoś, co przez większość ludzi jest tolerowane. Od alergii odróżnia ją to, że jej tło nie jest immunologiczne. Przyczyną nietolerancji pokarmowej może być brak enzymów koniecznych do trawienia danego rodzaju substancji, ale też niemożność wchłaniania czy problem (wrodzony lub nabyty) z metabolizowaniem danej substancji, dlatego też im więcej spożytej substancji, tym silniejsza reakcja na nią. Objawy nietolerancji to przede wszystkim zaburzenia pracy układu pokarmowego, dlatego w przypadku małych dzieci tak często dochodzi do mylenia tych dwóch schorzeń. Wśród małych dzieci najczęściej mamy do czynienia z nietolerancją laktozy.

Aby organizm mógł strawić mleko i zawarty w nim dwucukier – laktozę, musi produkować enzym – laktazę. Jego brak lub niedobór sprawia, że laktoza nie jest rozkładana na glukozę i galaktozę, więc w złożonej formie trafia do jelit, gdzie fermentuje i jest przyczyną nadmiernej produkcji gazów, co objawia się jako wzdęcia, bóle brzucha i biegunki. Nietolerancja laktozy może być wrodzona – wówczas organizm nie produkuje laktazy i już od urodzenia u noworodka pojawiają się problemy (bez względu na sposób żywienia – także mleko kobiece zawiera laktozę), ale alaktazja jest schorzeniem bardzo rzadkim. Częściej spotyka się pierwotny lub wtórny niedobór laktazy. Wówczas laktaza jest produkowana, ale w niedostatecznym stopniu. Przyczyną tego może być zmiana genetyczna (przy wrodzonym i dziedzicznym niedoborze) lub nabyta. Nabyty – wtórny niedobór laktazy może być spowodowany przez choroby uszkadzające nabłonek i kosmki jelitowe (to w nich produkowany jest enzym), a takie uszkodzenie może spowodować infekcja żołądkowo-jelitowa, alergia pokarmowa, czy stosowanie niektórych leków. Aktywność laktazy obniża także długotrwałe stosowanie diety bezmlecznej. Zdolność organizmu do przyswajania mleka zależy od przynależności do grupy etnicznej – u Europejczyków jest ona wysoka, ale szacuje się, że w Polsce 1,5% dzieci ma nietolerancję laktozy. Leczenie polega na eliminowaniu z diety słodkiego mleka i większości produktów mlecznych, należy też bacznie czytać etykiety (także leków), bo często zawierają cukier mleczny.

Do rzadziej występujących zaburzeń należą:

• Zespół złego wchłaniania fruktozy. Niedobór białka, które transportuje fruktozę sprawia, że nie może ona być rozłożona i ulega fermentacji bakteryjnej, co jest przyczyną wzdęć, bólów brzucha i innych dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

• Fruktozemia. Wrodzona nietolerancja fruktozy spowodowana brakiem enzymu biorącego udział w metabolizmie fruktozy w wątrobie. Toksyczne metabolity gromadzą się w wątrobie i upośledzają jej funkcje.

• Nadwrażliwość na salicylany. To nie tylko reakcja na typowe leki je zawierające (takie jak aspiryna czy polopiryna), ale też na inne niesterydowe leki przeciwzapalne (ibuprofen, diklofenak) i żywność, która w naturalny sposób je zawiera, taką jak: pieczarki, oliwki, pomidory, morele, jagody, orzeszki ziemne, rodzynki, niektóre przyprawy, miód.

• Nietolerancja dodatków do żywności, takich jak wzmacniacze smaku, konserwanty, barwniki, emulgatory, przeciwutleniacze jest bardzo trudna do zdiagnozowania, ponieważ większość produktów gotowych je zawiera i trudno ich unikać w codziennym życiu.

• Nietolerancja histaminy. Histamina rozkładana jest pod wpływem enzymu, którego niedobór sprawia, że po spożyciu pokarmów zawierających histaminę (wędzone ryby, orzechy, kakao, pomidory, salami, sery twarde) pojawiają się dolegliwości: bóle i zawroty głowy, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, biegunki.

Jeszcze rzadziej diagnozuje się fawizm, fenyloketonurię, a swego rodzaju nietolerancją pokarmową jest też cukrzyca.

Zarówno alergia, jaki i pewne rodzaje nietolerancji pokarmowej mogą pojawić się w każdym wieku i w różnym nasileniu. Rozpoznanie jest trudne i nie zawsze pewne, należy jednak postawić diagnozę, gdyż od tego zależy sposób leczenia i dalszego postępowania. W większości wypadków konieczna jest dieta eliminacyjna. Czasami wykluczenie substancji szkodliwych jest stosunkowo łatwe, w innych wypadkach może być bardzo trudne (szczególnie jeśli dotyczy dodatków do żywności), ale konieczne, aby zachować zdrowie. Konieczne staje się uważne czytanie etykiet, samodzielne przygotowywanie posiłków, bardzo utrudnione staje się też korzystanie ze stołówek czy restauracji. Nie powinno się jednak prowadzić diety eliminacyjnej na własną rękę, ponieważ łatwo zachwiać równowagę i wyeliminować składnik diety, który jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Konsultacja z lekarzem lub dietetykiem jest niezbędna w przypadku noworodków i niemowląt, gdyż szczególnie w tym okresie ważna jest prawidłowa i zbilansowana dieta.

_{Opracowała: Joanna Górnisiewicz}