Niepłodność męska to często zupełnie niepotrzebnie temat tabu w wielu małżeństwach. W dobie zmieniającego się gwałtownie trybu życia, który nie zawsze sprzyja zdrowiu i coraz późniejszej decyzji o posiadaniu potomka, problemy z płodnością mają nie tylko panie, ale i panowie. Ważne, by poznać czynniki, jakie mogą w przyszłości spowodować problemy podczas starania się o dziecko i w porę im zapobiegać.
Czym jest niepłodność?
Wiele par zastanawia się, kiedy tak naprawdę można zacząć mówić o problemach z płodnością. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, ang. World Health Organization): „niepłodność to niemożność uzyskania spontanicznej ciąży w ciągu jednego roku przez seksualnie aktywną, niestosującą antykoncepcji parę”. Oznacza to, że jeśli kobieta nie zachodzi w ciążę przez rok współżycia ( aktywnie oznacza zwykle 1-2 stosunki na tydzień), para powinna poszukać pomocy medycznej celem ustalenia źródła problemu. Niepłodność dotyczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet. W 50% par bezdzietnych, męski czynnik niepłodności jest diagnozowany razem z nieprawidłowymi parametrami nasienia. Płodna partnerka może kompensować zaburzenia płodności mężczyzny, więc niepłodność zwykle manifestuje się, jeśli oboje partnerzy mają obniżoną płodność.W Polsce niepłodność dotyka około 1,5 mln par. Co najmniej 40% z nich korzysta z pomocy podstawowej opieki zdrowotnej, a około 60% wymaga specjalistycznego postępowania lekarskiego i prowadzenia przez przygotowaną do tego kadrę w ośrodkach stosujących odpowiednie, specjalistyczne metody diagnostyki i leczenia.
Jakie są najczęstsze problemy z płodnością u mężczyzn?
Płodność mężczyzny zależna jest od ciągłej produkcji nasienia przez nabłonek plemnikotwórczy. Jest to proces kontrolowany przez lokalne występowanie wysokiego stężenia testosteronu, które powstaje przez działanie hormonów przysadkowych na męskie narządy rozrodcze. Następnie plemniki przechodzą proces dojrzewania i osiągają ruchliwość w najądrzu. Podczas ejakulacji (wytrysku) nasienie łączy się z wydzielinami dodatkowych gruczołów płciowych, stanowiących 95% ejakulatu.W ostatnim czasie pojawiło się szereg informacji na temat znacznego spadku płodności mężczyzn. Badania porównawcze dowodzą, że w ciągu pięćdziesięciolecia średnia liczba plemników w 1 ml nasienia spadła ze 113 mln w 1940 r. do 66 mln w 1990 r. a średnia objętość nasienia zmniejszyła się z 3,40 ml do 2,75 ml). Z uwagi na powszechny charakter zmian, uległy modyfikacji także normy ilości nasienia. Normy z 2010 roku są na przykład mniej restrykcyjne m.in. za normalną koncentrację przyjmują 15 milionów plemników i więcej w 1 mililitrze nasienia, w stosunku do 20 milionów plemników i więcej w 1 mililitrze nasienia wg norm WHO z 1999 roku.
Oprócz czynników środowiskowych niekorzystnie wpływających na jakość nasienia, w ostatnich latach obserwuje się także zmiany zachowań zdrowotnych i stylu życia mężczyzn, które prowadzą do obniżenia płodności. Od 1980 roku można zaobserwować zwiększenie liczby ojców w wieku od 30 do 49 lat, natomiast spadek w grupie wiekowej 25–29 lat, podczas kiedy okres największej płodności u mężczyzn przypada w wieku 25 lat. Wraz z wiekiem następują zmiany w procesie powstawania plemników, sukcesywnie zmniejsza się objętość ejakulatu, ruchliwość oraz odsetek plemników o prawidłowej budowie. Stężenie plemników w ejakulacie nie ulega zmianie, natomiast zwiększa się częstość występowania nieprawidłowości genetycznych
Wśród przyczyn niepłodności męskiej znajdują się także wady wrodzone i nabyte układu rozrodczego, niedrożność dróg wyprowadzających nasienie, stany zapalne narządów płciowych i zaburzenia hormonalne. Niepłodność męska może być także skutkiem stosowanej farmakoterapii i niepożądanego działania leku stosowanego w innych schorzeniach. Wśród leków upośledzających czynność męskich narządów płciowych znajdują się: cytostatyki, stosowane w terapii nowotworów, sole litu, które ze względu na skuteczność są podstawowym lekiem u chorych z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi oraz metyldopa -lek obniżający ciśnienie i lewodopa, stosowana w chorobie Parkinsona. Wiele innych leków poprzez osłabienie libido oraz problemy z erekcją może również wpływać na męską płodność- nigdy nie wolno jednak odstawiać ich samodzielnie, bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem prowadzącym.
Jak wygląda diagnostyka niepłodności męskiej?
W czasie diagnostyki niepłodności męskiej, lekarz zaczyna od gruntownego zebrania wywiadu z pacjentem oraz jego partnerką. Szczególnie istotne są takie informacje, jak czas trwania niepłodności, wiek partnerów, obecność innych schorzeń towarzyszących oraz przebytych zabiegów operacyjnych, wykonywany zawód, a także obecność nałogów. Następnie lekarz przechodzi do badania przedmiotowego- konieczna jest ocena rozwoju narządów płciowych oraz wykluczenie ewentualnych nieprawidłowości morfologicznych. Kolejnym elementem są badania hormonalne ( badania laboratoryjne wykonywane z krwi), a także badanie nasienia. Badanie nasienia powinno być wykonane po trzymiesięcznym okresie zdrowia i nie zażywania leków oraz po 4-5 dniowej przerwie w odbywaniu stosunków seksualnych.Dla oceny hormonalnej przy nieprawidłowościach w stanie nasienia główne znaczenie ma oznaczanie takich hormonów, jak prolaktyna oraz FSH ( hormony wydzielane przez przysadkę mózgową). Konieczne może okazać się również wykonanie USG jąder oraz badania genetyczne.
Jakie zmiany stylu życia mogą wpłynąć pozytywnie na płodność męską?
Wiele czynników występujących w codziennym życiu może wpływać na płodność męską oraz ją upośledzać. Do tych, które mogą być zmodyfikowane przez samego pacjenta, zalicza się między innymi prawidłową dietą oraz regularną aktywność fizyczną. Zarówno zbyt wysoka jak i zbyt niska waga ciała może niekorzystnie odbijać się na jakości nasienia. Badania dowodzą, że nadwaga i otyłość (podwyższony wskaźnik BMI) negatywnie wpływają na jakość chromatyny plemnikowej, liczebność plemników o prawidłowej budowie i ruchliwości, liczebność plemników (zarówno koncentrację jak i całkowitą liczbę na ejakulat) oraz na ich funkcjonalność (zdolność wiązania się z kwasem hialuronowym, jednym ze składników otoczki komórki jajowej). Także niedowaga jest związana z obniżeniem koncentracji i liczebności plemników.Silnym czynnikiem upośledzającym płodność męską jest również nałóg tytoniowy. Męski czynnik niepłodności może być związany u palaczy z zaburzeniami funkcji jąder, zmniejszoną zdolnością do zapłodnienia, zmniejszeniem ilości nasienia oraz zmianami w morfologii i ruchomości plemników, zmniejszonym stężeniem testosteronu i zaburzeniami erekcji. Podobnie działają toksyczne czynniki obecne w środowisku, zwłaszcza narażenie na metale ciężkie w środowisku pracy.
Także stres- obecny w życiu zawodowym czy rodzinnym może upośledzać płodność męską. Równowaga psychiczna jest niezmiernie ważna dla prawidłowego funkcjonowania całego układu płciowego mężczyzny, choć dotąd nie do końca jasne jest, w jaki sposób stres może wpływać na jakość nasienia. Wiadomo, że stres i przemęczenie pogarszając samopoczucie psychiczne, mogą powodować różnego rodzaju zaburzenia seksualne, takie jak impotencja czy przedwczesny wytrysk. Uniemożliwiają one prawidłowe odbycie stosunku płciowego, a tym samym zapłodnienie. Stres może zaburzać wydzielanie hormonu uwalniającego hormon luteinizujący, przez co zmniejsza się produkcja nasienia i tym samym liczba plemników. Stres ma szczególnie negatywne działanie, jeśli występuje w sposób przewlekły, a organizm przestaje sobie z nim radzić.
Nie bez powodu uważa się także, że nagrzewanie okolic jąder jest przeciwwskazane u mężczyzn starających się o potomka. Optymalna temperatura dla powstawania plemników jest 3–4°C niższa od temperatury wnętrza ciała. Długie przebywanie w pozycji siedzącej, noszenie nieoddychającej, obcisłej odzieży czy korzystanie z urządzeń elektronicznych trzymanych w okolicy ud i miednicy powoduje wzrost temperatury w mosznie, co przyczynia się do zaburzeń produkcji plemników i obniżenia płodności.
Bardzo niebezpieczne, nie tylko z punktu widzenia płodności, jest także przyjmowanie sterydów anabolicznych, popularne w środowiskach młodych mężczyzn, którzy pragną szybkiego zbudowania pokaźnej masy mięśniowej. Ich ingerencja w układ hormonalny może prowadzić nawet do nieodwracalnego upośledzenia płodności.
Opracowała: lek. Sylwia Ziółkowska