Zaburzenia lateralizacji

Większość ludzi jest praworęczna, to znaczy, że znacznie sprawniej i chętniej posługują się ręką prawą niż lewą. Jednak taka asymetria dotyczy nie tylko rąk, ale też innych narządów parzystych: nóg, oczu, uszu. W miarę jak dziecko rozwija się, w procesie lateralizacji pojawia się dominacja jednej strony ciała nad drugą, która przejawia się w ten sposób, że dziecko chętniej używa narządów ruchu i organów zmysłów znajdujących się po jednej stronie ciała.

Lateralizacja jednorodna wydaje się być najkorzystniejsza. Jeśli jest prawostronna, to wówczas dominuje lewa półkula mózgu odpowiadająca za funkcje prawej strony ciała. Jest to taki stan, który pojawia się u większości osób, a co za tym idzie, to do nich dostosowana jest większość narzędzi, maszyn, zasad (poruszania się, planowania przestrzeni itp.). Z kolei lateralizacja jednostronna lewostronna jest wówczas, gdy dana osoba zdecydowanie preferuje lewą rękę, nogę, oko i ucho, a zatem dominuje prawa półkula mózgu.

Lateralizacja skrzyżowana polega na tym, że czynnościową przewagę mają różne narządy ruchu i zmysłu z obu stron ciała, na przykład leworęczność łączy się z preferowaniem prawej nogi, oka i ucha – wariantów tego rodzaju lateralizacji może być kilka.

Zarówno lateralizacja jednorodna, jak i skrzyżowana należą do asymetrii ustalonych – dana osoba posługuje się zawsze w pierwszej kolejności określoną ręką czy nogą i chętniej używa dominującego oka czy ucha. W przypadku lateralizacji nieustalonej, słabej, mówi się o braku dominacji jednej strony na drugą. Osoby, u których można taką lateralizację zaobserwować, równie chętnie posługują się obiema rękami, nogami czy obojgiem oczu.

Pierwsze objawy dominowania jednej ręki nad drugą można zaobserwować już u niemowląt. Między 3. a 6. miesiącem życia dziecko wyciąga obie ręce po podany przedmiot. W miarę jak następuje rozwój umiejętności chwytania, dziecko zaczyna preferować jedną rękę – dzieje się to między 6. a 12. miesiącem. Przejawy lateralizacji ulegają osłabieniu, gdy dziecko uczy się chodzić – jest to czynność wymagająca współpracy obu półkul mózgowych. Po opanowaniu tej umiejętności, gdy chód staje się czynnością automatyczną, ponownie można obserwować rozwój dominacji jednej strony ciała, przy czym prawostronność kształtuje się do 3 roku życia, a lewostronność nieco później, bo do około 4. Wyraźna przewaga jednej strony ciała jest obserwowana u dzieci w wieku 6-7 lat, a lateralizacja ostatecznie kształtuje się między 7. a 10. rokiem życia, choć u niektórych dzieci proces ten może przebiegać wolniej. Warto mieć świadomość, że rozwój lateralizacji jest też zależny od środowiska, które w sposób często niezamierzony wpływa na kształtowanie się przewagi jednej strony u dziecka.

Dzieci z zaburzaniami lateralizacji mogą mieć trudności w nauce czytania i pisania, ponieważ:

- nie odróżniają liter podobnych graficznie (mylenie b-d, g-p, u-n, s-z),

- przestawiają litery i sylaby w wyrazach,

- piszą lustrzane litery i całe słowa,

- czytają wyrazy od końca,

- brakuje im precyzji ruchów dłoni, palców,

- z trudnością koordynują ruchy palców, nadgarstka, ramienia, oczu i głowy,

- ich koordynacja wzrokowo – ruchowa jest zaburzona,

- piszą nieczytelnie, „brzydko” (niski poziom graficzny pisma),

- nie lubią wykonywać wszelkich czynności manualnych i unikają tego,

- mylą kierunki i nie umieją określić położenia rzeczy w przestrzeni.

Dzieci z trudnościami potrzebują fachowej pomocy i podejścia, które umożliwi opanowanie prawidłowych technik pisania i ułatwi opanowanie umiejętności czytania.

Wszelkie ćwiczenia korygujące powinna poprzedzać dobra diagnoza, która pozwala określić, jaki typ lateralizacji cechuje dziecko oraz jakiego rodzaju problemy go dotyczą. Zanim jednak kilkuletnie dziecko trafi do pedagoga, psychologa czy terapeuty, rodzice mogą wspomóc jego rozwój w tym kierunku. Szczególnie ważne jest wykonywanie takich ćwiczeń z dzieckiem, którego rodzice mają problemy z lateralizacją, ponieważ wiadomo, że stronność to cecha w pewnym stopniu dziedziczona.

Dziecko przed ukończeniem pierwszego roku życia musi mieć jak najwięcej możliwości do swobodnego poruszania się – począwszy od ćwiczeń w obracaniu się, przez swobodne raczkowanie, aż po wstawanie i chodzenie na własnych nogach. Należy jak najrzadziej umieszczać dziecko w foteliku, bujaczku czy kojcu oraz zapewnić odpowiednią przestrzeń na podłodze. Umieszczając dziecko w łóżeczku czy wózku należy starać się to robić zarówno z jednej, jak i drugiej strony. Zabawki należy zawieszać nad dzieckiem w takim miejscu, aby nie musiało odginać głowy do tyłu ani obracać jej w bok. Jeżeli łóżeczko dziecka stoi pod ścianą, to należy dziecko układać głową raz w jednym kierunku, raz w drugim. Dziecko siedzące samodzielnie w wysokim krzesełku umieszczamy w taki sposób, aby mogło samo decydować, którą ręką sięgnie po kawałki jedzenia, a bodźce przyciągające uwagę pojawiały się raz z jednej, raz z drugiej strony.

Dziecko, które opanowało już umiejętność chodzenia, coraz chętniej siada i skupia się na zabawie – należy mu podsuwać zabawki umożliwiające naśladowanie dorosłych i proponować zabawy, które dają okazję do manipulowania różnymi narzędziami, na przykład karmienie misia, wbijanie kulek lub kołków, nawlekanie przedmiotów, przekładanie przedmiotów z jednego pojemnika do drugiego (dłonią, palcami, łyżką, szczypcami), zapinanie klamerek – wszystkie tego typu zajęcia wymagają precyzyjnych ruchów jednej ręki – dziecko chcąc je wykonać, musi wybrać rękę, a to stymuluje dominację jednej strony. Dziecku rocznemu można też zaproponować malowanie i rysowanie odpowiednio dobranymi farbami i kredkami – maluch sam wybiera, którą ręką rysuje, a rodzic koryguje chwyt (należy dążyć do chwytu kredki trzema palcami). Ważne jest też przestrzeganie zasady, że książki oglądamy zaczynając zawsze od strony tytułowej (nie od końca), a układając przed dzieckiem obrazki, zabawki, robimy to zawsze od lewej do prawej strony (w tym kierunku czytamy i piszemy).

Dziecko powinno mieć wiele okazji do samodzielnego jedzenia (także łyżką i widelcem), wchodzenia po schodach, przechodzenia przez przeszkody (na przykład tunel, poduszki), kopania i rzucania piłki. Zachęcając do prób rysowania, można dziecku proponować łączenie kropek – początkowo trzech – łączenie musi się odbywać od lewej do prawej. Z czasem ilość kropek może się zwiększać, a dziecko może też rysować po śladzie. Ucząc dziecko rysowania kółek trzeba zwracać uwagę, aby ruch był przeciwny do wskazówek zegara. Można też proponować liczenie trzech-pięciu elementów (wskazywanie przedmiotów zaczynać od lewej). Korzystne jest również układanie puzzli, oglądanie historyjek i opowiadanie ich. Dziecko chętnie weźmie udział w zabawie, w której ma szukać czegoś, co jest schowane – rodzic podpowiada: to jest pod stołkiem… na kanapie… za drzwiami (używanie wyrażeń określających położenie przedmiotu w przestrzeni).

Bardzo ważne jest, aby rodzice rozumieli problem dziecka z nietypową lateralizacją i wspierali je tworząc jak najlepsze warunki do rozwoju swojej pociechy.

Opracowała: mgr Joanna Górnisiewicz