Nowo narodzone dziecko nie posiada umiejętności mówienia, także jego zdolności komunikowania się z otoczeniem są dość ograniczone. Mały człowiek ma jednak ogromny potencjał i już wkrótce opanuje język, który będzie słyszeć wokół siebie, a po kilku latach będzie nim się sprawnie posługiwać, aby wyrazić swe myśli, potrzeby i uczucia. Istnieje szereg czynników, które mogą ten proces wspierać lub utrudniać.
Mowa jako sposób komunikowania się
Mowa służy porozumiewaniu się. Tę funkcję może jednak pełnić tylko wówczas, gdy dziecko:
- potrafi wymówić słowa w taki sposób, aby były zrozumiałe dla innych ludzi – nie tylko tych, którzy przebywają z nim na co dzień, ale też obcych, którzy próbują z dzieckiem nawiązać kontakt,
- poprawnie (pod względem gramatycznym) formułuje wypowiedź,
- używa słów zgodnie z ich powszechnie przyjętym znaczeniem.
Wśród najważniejszych czynników determinujących rozwój mowy, można wyróżnić:
- prawidłowo funkcjonujący i dojrzewający ośrodkowy układ nerwowy,
- koordynację nerwowo-mięśniową umożliwiającą oddychanie, połykanie, ssanie, jedzenie i picie,
- wykształcone narządy artykulacyjne (wargi, język, podniebienie, policzki, uzębienie),
- sprawny słuch – zarówno fizjologiczny, jak i fonematyczny,
- odpowiedni poziom rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecznego,
- korzystne warunki środowiskowe – przede wszystkim prawidłowe wzorce wymowy i komunikacji.
Ośrodkowy układ nerwowy (OUN)
Mózg – najważniejsza część OUN rozwija się począwszy od 13. dnia po poczęciu, dlatego tak ważny wpływ na jego kształtowanie się ma przebieg ciąży i porodu. Pojawienie się czynników szkodliwych (zażywanie przez matkę leków ototoksycznych, czyli uszkadzających słuch, nadużywanie środków przeciwbólowych czy stosowanie używek (papierosy, alkohol, narkotyki)) może być przyczyną występowania różnorodnych nieprawidłowości związanych z mową. Zdrowa i przebiegająca bez komplikacji ciąża stwarza dziecku optymalne warunki do rozwoju w tym zakresie. Także później może dochodzić do mikrouszkodzeń mózgu – przyczyną tego może być przedwczesny poród, niedotlenienie w czasie porodu, ciężkie choroby w okresie niemowlęcym, podawane dziecku leki. Wiele wskazuje na to, że największe ryzyko tego typu uszkodzeń istnieje w okresie okołoporodowym i wczesnoniemowlęcym, dlatego tak ważna jest profilaktyka i odpowiednia opieka nad matką i dzieckiem.
Układ oddechowy i pokarmowy
Mówienie wymaga wielu ćwiczeń i odpowiedniego stopnia dojrzałości organów odpowiedzialnych za powstawanie dźwięków – dziecko ćwiczy je od pierwszych chwil po narodzeniu, wykonując takie czynności jak oddychanie, ssanie, połykanie.
Prawidłowe oddychanie – przez nos – wpływa na rozwój kości czaszki, do płuc dociera powietrze ogrzane w jamie nosowej i częściowo oczyszczone, a prawidłowy, głęboki wdech doprowadza do organizmu odpowiednią ilość tlenu. Jeżeli dziecko stale oddycha przez usta, jego szczęki i zgryz nie kształtują się prawidłowo, napięcie mięśni okołowargowych spada, łatwiej też o przeziębienie, a płytki oddech uniemożliwia dobre natlenienie. Konieczne jest zatem dotarcie do przyczyny oddechu patologicznego, może to być wada budowy, niedrożność nosa, ale też stany zapalne, przewlekły katar, przerost migdałków. W czasie snu dziecka trzeba dbać o to, aby jego głowa była odpowiednio ułożona, co zapobiega opadaniu żuchwy. Zbyt wysokie ułożenie głowy powoduje przesunięcie żuchwy i języka do przodu, dlatego poduszka powinna tylko lekko unosić głowę.
Karmienie – także w czasie jedzenia dziecko powinno oddychać przez nos. Karmienie naturalne to najlepszy trening umiejętności dla dziecka, bo w czasie ssania pracuje język oraz żuchwa, co zapewnia prawidłowy rozwój mięśni. Karmienie sztuczne powinno w możliwie największym stopniu naśladować naturalne – ważny jest dobór smoczka. Nie jest wskazane podawanie smoczków uspokajających – dziecko nie kształtuje nawyku zamykania ust, jego mięśnie są osłabione, przedłużające się używanie smoczka może też być przyczyną zaburzeń zgryzu i ustawienia zębów.
W miarę jak dziecko zaczyna jeść pokarmy inne niż mleko matki, uczy się wykonywać odpowiednie ruchy językiem i wargami, które umożliwiają połykanie pokarmu. Kiedy dziecko jest gotowe do rozszerzenia diety (siedzi samodzielnie, wykazuje zainteresowanie jedzeniem dorosłych) należy mu zaproponować początkowo gładkie papki, z czasem dodając do nich mniej rozdrobnione części pokarmu, aby dziecko ćwiczyło żucie i połykanie. Butelkę ze smoczkiem należy jak najszybciej zastąpić kubkiem.
Aparat artykulacyjny
Różnorodne nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu warg, języka, podniebienia (np. zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe, rozszczep wargi lub podniebienia, obniżone lub wzmożone napięcie mięśniowe warg), mogą dziecku utrudniać rozwój mowy. Ważne jest szybkie wychwycenie i skorygowanie tego typu problemów.
Kiedy dziecko jest nieco starsze, trzeba je zachęcać do aktywności ćwiczących artykulatory:
Kiedy dziecko jest nieco starsze, trzeba je zachęcać do aktywności ćwiczących artykulatory:
- dmuchanie na piórka, płomień świecy, bańki mydlane, dmuchawce,
- nadmuchiwanie balonika, gwizdanie, gra na flecie,
- lizanie – wylizywanie talerza, oblizywanie warg,
- wykonywanie ruchów językiem do wymyślonych historyjek,
- robienie min przed lustrem,
- głośne naśladowanie dźwięków (samogłoski, odgłos jadącej karetki itp.).
Słuch – fizjologiczny i fonematyczny
Organ słuchu – ucho – musi prawidłowo odbierać dźwięki. Ważne są badania przesiewowe słuchu pozwalające wychwycić dzieci z niedosłuchem, ale istotna jest też uważna obserwacja dziecka i sprawdzanie stanu jego uszu po wszelkich infekcjach, zapaleniach ucha, przewlekłych katarach. Równie ważny jest słuch zwany fonematycznym, czyli umiejętność rozróżniania i różnicowania dźwięków: głosek, sylab, wyrazów. To pozwala na dokonywanie analizy i syntezy, a co za tym idzie, opanowanie umiejętności czytania i pisania. Słuch fonematyczny można ćwiczyć słuchając różnych dźwięków (tykanie zegara, warkot samochodu, stukanie, szelest), rozróżniając głosy ludzi (kto to mówi?), naśladując rytm, szukając rymów, dzieląc wyrazy na sylaby.
Etapy rozwoju dziecka i odpowiednie środowisko
Wszystkie dzieci przechodzą fazy rozwoju w tej samej kolejności, choć różne tempo rozwoju sprawia, że nabycie sprawności nastąpi dopiero wówczas, gdy dziecko będzie na to gotowe. Sprzyjające rozwojowi mowy środowisko ma ogromne znaczenie. Podstawy tutaj daje rodzina: jest bardzo ważne, aby dziecko było otoczone mową, słyszało ją w różnych sytuacjach życia codziennego, łączyło dźwięki z przedmiotami i czynnościami. Rolą rodziców jest wyposażenie dziecka w znajomość języka mówionego, a to czego nauczy się jako dziecko, będzie rzutować na jego osobowość, kulturę, komunikowanie się z innymi ludźmi. Dlatego rodzice powinni mówić do dziecka dużo, wolno, wyraźnie, dbając przy tym o wymowę prawidłową – unikać trzeba seplenienia, spieszczania, używania dziwacznych określeń. Nie można też dziecka rygorystycznie poprawiać – zamiast tego należy wyraźnie powtórzyć błędnie wymawiane słowo przy kolejnej okazji. Jeżeli dziecko ma duże trudności w mówieniu, jego umiejętności zdecydowanie odbiegają od norm rozwojowych, warto poszukać rady i pomocy, ponieważ wczesna interwencja może zapobiec narastaniu problemów i pomóc dziecku przezwyciężyć trudności zanim staną się one źródłem problemów w komunikacji z innymi.
Opracowała: mgr Joanna Górnisiewicz
Opracowała: mgr Joanna Górnisiewicz